بهسازی لرزه ای بیانگر مفهومی مرکب از دو مفهوم دیگر به شرح زیر است :
نخست ، بهسازی با مفهومی گسترده و فراگیر و دارای وجوه مختلف و متعدد ؛
دوم ، لرزه ای که مشخص کننده نوع بهسازی است . برای شناخت بهسازی لرزه ای باید دو مفهوم بالا مورد بررسی قرار گیرد .
بهسازی در لغت به مفهوم بهتر کردن ، اصلاح یا بهبود بخشیدن به وضعیت یا شرایط است . در صنعت ساختمان ، بهسازی بر حسب تعریف ، ایجاد قابلیت انجام وظیفه یا وظایفی در ساختمان ، سازه یا اجزا و عناصر آن است که در وضع موجود قادر به انجام تمام و کمال آن وظیفه یا وظایف نیستند .
ناتوانی ساختمان برای انجام وظیفه ، که در این تعریف مورد اشاره قرار گرفته ممکن است ناشی از نارسایی طرح ، نامناسب بودن اجرا ،بهره برداری بی ضابطه یا فروپایگی ساختمان ، سازه ساختمان یا اجزا و عناصر آن در اثر تغییر در ضوابط آیین نامه های ناشی از توسعه ، مانند اطلاعات مهندسی ، از دست رفتن مشخصه های مصالح و تجهیزات به دلایل مختلف از جمله اثر فرساینده گذشت زمان ، سانحه ، حادثه یا عومل دیگر ، یا حاصل تغییر و تحول در شرایط زیست و کار و سنگین تر شدن وظایف مورد انتظار ساختمان باشد .
اگر هدف از بهسازی ، جبران فروپایگی و برگرداندن ساختمان ، سازه یا اجزا و عناصر آن به وضع اولیه باشد ، به آن اعاده وضع گفته می شود.
اگر بهسازی به منظور پاسخگویی به تغییر و تحول شرایط بهره برداری و سنگین تر شدن وظایف مورد انتظار ساختمان یا تغییر در ضوابط آیین نامه ها باشد ، اعم از اینکه در سازه ی ساختمان یا در اجزا و عناصر فروپایگی به وجود آمده باشد یا خیر ، ارتقای وضع نام دارد .
بهسازی طیفی گسترده از خدمات مهندسی است و فعالیت هایی را در بر می گیرد که ممکن است به منظورهای مختلف فنی ، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، زیبا شناسی و حتی سیاسی اجرا شوند .
به طور کلی ، بهسازی صرف نظر از گستردگی آن مستلزم دخالت در وضع موجود ساختمان است همان طور که بهسازی طیفی گسترده را شامل می شود ، حد دخالت در وضع ساختمان ، اجزا و عناصر آن نیز طیفی گسترده از بسیار کم تا بسیار زیاد را پوشش می دهد که از ترمیم آغاز می شود و پس از عبور از تعمیر ، تقویت ، باز پیرایی ، نوکاری ، تغییر سازگاری ، تغییر اساسی و تغییر نوع بهره برداری ، به گردشکاری و بازسازی می رسد . اگر هیچ یک از این راه حل ها نتیجه بخش نباشد ، در صورت عدم مزاحمت ، ساختمان به صورت متروکه رها می شود و یا تخریب شده و به جای آن بنایی با مشخصه های مورد هدف احداث می شود که به این کار ، نوسازی می گویند .
بهسازی موقعی صورت می گیرد که نارسایی ها یا کمبود هایی در ساختمان وجود داشته باشد .
بهسازی وقتی مطرح می شود که ساختمانی به هر علت آسیب دیده یا احتمال آسیب دیدنش در شرایط مختلف و به صورت عام وجود داشته باشد ، اما بهسازی لرزه ای به طور عمده هنگامی مطرح می شود که کاهش احتمال آسیب پذیری و بروز نارسایی های کوچک یا بزرگ در ساختمان در اثر زلزله مدنظر باشد .
در اولین کارهای بهسازی که مهندسان به عهده گرفتند ، به طور طبیعی تلاش ها متوجه تعمیم مقررات تامین ایمنی ساختمان های نو بر اساس بهسازی ساختمان های موجود بود . ولی این تجربیات حاصل نشان دادند که رعایت این مقررات سنتی در بهسازی ، خواه به منظور « اعاده کیفیت » ساختمان های آسیب دیده و خواه به منظور « ارتقای کیفیت » ساختمان هایی که انجام وظیفه یا وظایفی سنگین تر از آنها مورد نظر است یا با تغییر آیین نامه ها نسبت به آیین نامه های جدید ضعیف هستند ، دخالت بسیار در وضع موجود ساختمان را ایجاب می کند و به مراتب پر هزینه تر از اعمال مقررات مزبور در ساختمان های در دست طراحی و ساخت است و امکاناتی قابل ملاحظه می طلبد که فراهم کردن این امکانات اگر غیر ممکن نباشد ، اغلب بسیار مشکل است ، به طوری که در بیشتر موارد پافشاری در کاربرد مقررات سنتی نوسازی در امر بهسازی ، کار را به بن بست می کشاند .
در این زمینه کوشش برای یافتن راه حل ادامه یافت و مهندسان دست اندرکار بهسازی به تدریج به این نتیجه رسیدند که اگر نمی توان با هزینه ای منطقی و معقول ایمنی ساختمانی را تا حد یک ساختمان نو افزایش داد ، دلیل ندارد که آن را به حال خود رها کرد . بلکه عقل سلیم و منطق مهندسی حکم می کند که با کمترین دخالت در وضع ساختمان ، متناسب با امکانات و اقتصاد ، هر حدی از ایمنی را که دستیابی به آن در چارچوب منطق و امکانات میسر است تامین کنیم . اهمیت این راه حل هنگامی بیشتر شد که از سویی بر مبنای شناخت بیشتر از پدیده زلزله آئین نامه های روزآمد تأمین ایمنی ساختمان ها در برابر زلزله محدودیت هایی بیشتر برای طراحی ساختمان ها در نظر گرفتند و از سوئی دیگر ، توقع جوامع انسانی برای تأمین ایمنی با سرعت رو به افزایش نهاد و بهسازی لرزه ای ساختمان های موجود در دستور کار قرار گرفت .
زیرا مسأله از دو حال خارج نیست : یا ساختمان ها بر اساس آیین نامه ای معتبر برای زلزله طراحی نشده بودند و یا بر اساس آئین نامه های پیشین طراحی شده بودند که نیروها و محدودیت هایی کمتر نسبت به آئین نامه های جدید اعمال می کردند و از این رو در هر دو حال ،ایمنی ساختمان ها در برابر نیروهای زلزله مورد تردید بود و باید مورد بررسی قرار می گرفت .
به طور بدیهی با توجه به حجم زیاد ساختمان ها و محدودیت امکانات ، تأمین ایمنی همه ی ساختمان های موجود در حد ساختمان های نو میسر نبود و چاره ای جز این نبود که به تأمین ایمنی نسبی در حد مقدورات اکتفا شود . وقتی که به این ترتیب بهسازی برای تأمین ایمنی محدود ضرورت یافت ، برای احتراز از اعمال سلیقه های متفاوت و ضابطه مند کردن بهسازی با پذیرش ایمنی نسبی فکر تدوین ضوابطی برای بهسازی ساختمان های موجود در مجامع مهندسی پدید آمد .
کار تدوین این ضوابط با تعریف « سطوح عملکرد ساختمان » ، شامل « سطوح عملکرد سازه ای » و « سطوح عملکرد غیر سازه ای » از یک سو و تعریف سطوح مخاطرات زلزله تهدید کننده ی ساختمان ها از سویی دیگر آغاز شد و به تدریج به تدوین « ضوابط بهسازی لرزه ای ساختمان های موجود » انجامید . به این ترتیب با تجدید نظر در فلسفه ی بهسازی ، بهسازی از قید آیین نامه های طراحی و ساخت ساختمان های نو رها شد .
بر اساس این ضوابط « بهسازی لرزه ای » را می توان نوعی « بهینه سازی » در « بهسازی » دانست که شاخصه ی اصلی آن تامین ایمنی به طور نسبی ، متناسب با مقدورات و امکانات برای تمام اجزا و عناصر ساختمان اعم از سازه ای و غیر سازه ای است بر اساس این دستورالعمل ، وقتی صحلت از بهسازی لرزه ای ساختاری به میان می آید ، مفهومش این است که ساختمان مزبور کمابیش عملکرد لازم را در برابر زلزله ندارد .
مقاوم سازی جزیی از یک کل به نام بهسازی لرزه ای است و اطلاق نام جزء به کل و کاربرد واژه ی « مقاوم سازی » به جای « بهسازی لرزه ای » گمراه کننده است و این شبهه را ایجاد می کند که همانند یک قرن پیش ، هنوز تنها به مقاومت می اندیشیم و می خواهیم سازه و اجزای سازه ای ساختمان موجود را چنان تقویت کنیم که در برابر زلزله مقاومت کنند . این کار اگر غیر ممکن نباشد بسیار مشکل ، پر هزینه و زمان بر است . در حالی که بهسازی لرزه ای جامع نگر و فرگیر است و همه ی اجزا و عناصر ساختمان اعم از سازه ای و غیر سازه ای را شامل می شود و می تواند به درجات مختلف صورت گیرد و با رعایت موازین بهسازی لرزه ای متناسب با امکانات موجود میتوان ایمنی را کم یا زیاد اختیار کرد و زمان و هزینه ی لازم برای بهسازی را کاهش یا افزایش داد . به عبارت دیگر فرق « مقاوم سازی » با « بهسازی لرزه ای » فرق موجود بین یک « جزء » محدود و غیر قابل انعطاف با یک « کل » فراگیر و انعطاف پذیر است .
روش های بهسازی لرزه ای
راهکار های زیر را به عنوان نمونه می توان به صورت منفرد یا در ترکیب با یکدیگر برای بهسازی ساختمان به کار برد :
1. اصلاح موضعی اجزای سازه ای که دارای عملکرد نامناسبی در اثر زلزله هستند ؛
2. رفع یا کاهش نامنظمی در ساختمان های موجود ؛
3. تأمین مقاومت لازم برای کل سازه ؛
4. تأمین سختی جانبی لازم برای کل سازه ؛
5. کاهش جرم ساختمان ؛
6. کامل کردن مسیر بار ؛
7. افزایش انسجام ساختمان ؛
8. تغییر کاربری به منظور کاهش سطح عملکرد مورد انتظار از ساختمان ؛
9. به کار گیری سیستم های جداساز لرزه ای .